Apophenia – Khi não bộ tưởng tượng quá đà

Bạn đã bao giờ thấy một đám mây mà kêu: “Ôi, giống con rồng quá!”, hay đang nằm thì giật mình vì tiếng gió rít nghe như tiếng người gọi? Nếu có, thì bạn vừa trải qua một hiện tượng tâm lý thú vị có tên là apophenia – ảo giác khuôn mẫu.

Nghe “ảo giác” thì có vẻ to tát, nhưng thật ra nó rất đời thường: bộ não của chúng ta có thói quen tìm kiếm ý nghĩa trong những thứ vốn chẳng có gì đặc biệt. Và chính từ đó mà bao nhiêu câu chuyện mê tín, tâm linh, thậm chí thuyết âm mưu đã ra đời.

Apophenia là gì?

Nói ngắn gọn: apophenia là việc bộ não nhìn thấy “mẫu hình” trong sự ngẫu nhiên, hay trật tự trong sự hỗn loạn.

Ví dụ dễ hiểu:

• Nhìn cây mà liên tưởng ra hình mặt người.
• Nghe nhạc lẫn tạp âm mà tưởng có “thông điệp bí mật” từ đâu đó.
• Khi chơi tung đồng xu, nếu tung 10 lần đều ra mặt ngửa, nhiều người sẽ tin rằng “lần sau nhiều khả năng sẽ ra mặt sấp”. Thực tế, xác suất vẫn là 50/50, nhưng não lại “nhìn thấy” quy luật giả.

Cơ chế của apophenia rất tự nhiên: não ta “ghét” sự ngẫu nhiên và luôn muốn sắp xếp mọi thứ thành một câu chuyện hợp lý.


Hiện tượng thiên nhiên kỳ bí khi Xá lợi Đức Phật về Yên Tử, Quảng Ninh 2025
Từ bản năng sinh tồn đến niềm tin mê tín

Về mặt tiến hóa, điều này từng là lợi thế. Nghe tiếng động trong bụi cây và “nghĩ ngay có thú dữ” giúp tổ tiên ta sống sót. Nhìn vết chân in trên đất và suy đoán có con mồi cũng là cách kiếm ăn hiệu quả.

Nhưng khi đặt vào đời sống hiện đại, thói quen này lại biến thành sự suy diễn quá mức. Và thế là, ta dễ tin vào những thứ như:

• Khi chim lợn kêu ở đầu hồi nhà nào thì nhà đó dự báo sắp có người mất.
• Ngủ mơ thấy rắn là sắp trúng số.
• Biển số xe có số 49 53 thì đi đường dễ gặp xui.

Thực chất, đây chỉ là apophenia lên tiếng – bộ não gán cho sự trùng hợp một ý nghĩa đặc biệt.

Tại sao con người lại thích mê tín đến vậy?

Có mấy lý do:

• Não thích sự chắc chắn: Sống trong một thế giới ngẫu nhiên khiến ta bất an. Niềm tin vào tâm linh hay bói toán giúp con người cảm thấy mình “kiểm soát” được phần nào.
• Kết nối xã hội: Các tập tục, niềm tin tâm linh thường được cộng đồng cùng chia sẻ. Nó tạo ra cảm giác gắn kết, dù cơ sở khoa học thì… mỏng manh.
• Não thích “câu chuyện” hơn là sự thật khô khan: Một tai nạn xảy ra chỉ vì ngẫu nhiên nghe thật trống rỗng, nhưng nếu nói “do phạm phong thủy” hay “đụng vía xấu” thì nghe… hợp lý hơn hẳn.

Khi nào apophenia trở nên nguy hiểm?

Ở mức nhẹ, nó khiến cuộc sống thêm màu sắc – như thấy hình trái tim trong lát cà chua, hay tưởng ma khi đi trong đêm. Nhưng khi đi xa hơn, apophenia dễ kéo chúng ta vào:

• Mê tín dị đoan: tin bùa ngải, thầy bói, xem tướng số quá mức.
• Thuyết âm mưu: tin rằng mọi sự kiện lớn đều có “bàn tay bí ẩn” sắp đặt.
• Hoang tưởng: trong một số rối loạn tâm thần, người bệnh có thể thấy “thông điệp” ở khắp nơi – từ biển số xe, biển quảng cáo cho đến tin tức.

Vậy có cần “dứt bỏ” apophenia không?

Không hẳn. Apophenia cũng có mặt tích cực: nó nuôi dưỡng trí tưởng tượng, khả năng sáng tạo và cảm hứng nghệ thuật. Thử nghĩ xem, nếu không có apophenia, chắc gì con người đã vẽ ra được các chòm sao, kể thành bao nhiêu câu chuyện thần thoại hấp dẫn?

Điều quan trọng là cân bằng:

Vui vẻ tận hưởng trí tưởng tượng (như nhìn mây thấy hình thú).

Nhưng vẫn giữ tỉnh táo, không để những “mẫu hình ngẫu nhiên” dẫn ta vào mê tín cực đoan hay quyết định sai lầm.

Lời kết

Apophenia cho thấy bộ não của chúng ta vừa tuyệt vời, vừa… hay tự “làm quá”. Nó biến sự tình cờ thành câu chuyện, biến đốm sáng thành gương mặt, biến tiếng động thành điềm báo. Hiểu về nó, ta sẽ dễ mỉm cười hơn trước những điều tưởng như huyền bí.

Vậy nên, lần sau nếu bạn thấy “dấu hiệu trời cho” ở đâu đó, hãy thử hỏi lại chính mình: đây là điềm báo thật, hay chỉ là não mình đang nghịch?

Chỉnh sửa từ nội dung được tạo bởi ChatGPT